ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΟΡΓΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΛΕΩΝΙΔΑ Θ. ΖΕΡΒΑ
Ιφιγένεια Βουρβίδου - Φωτάκη*
*Καθηγητής Οργανικής Χημείας Πανεπιστημίου Αθηνών

Ι. Σύντομη βιογραφία, εκπαιδευτικό και ερευνητικό έργο, δημόσια δράση.

Διατέλεσε Αντιπρόεδρος της Ενώσεως Ελλήνων Χημικών με Πρόεδρο τον αείμνηστο Καθηγητή Τρύφωνα Καραντάση. Η Ένωση το 1964 ετίμησε τα 25 χρόνια της Καθηγεσίας του στην έδρα Οργανικής Χημείας του Παν/μίου Αθηνών με ιδιαίτερο τεύχος (Τόμος 29Α, 175-180 (1964), Τόμος 29Α, 180-185 (1964)). Η τωρινή σύντομη βιογραφία κι ανάλυση του επιστημονικού του έργου είναι συμπληρωμένη με τη δράση των τελευταίων 16 χρόνων της ζωής του και γράφηκε ύστερα από παράκληση της Ένωσης.

Ο Λεωνίδας Ζέρβας γεννήθηκε στη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας στις 21 Μαΐου 1902, πρωτότοκος από τα επτά παιδιά που απόκτησαν οι γονείς του Θεόδωρος Ζέρβας, δικηγόρος - πολιτευτής και Βασιλική το γένος Γυφτάκη. Τέλειωσε το Γυμνάσιο στην Καλαμάτα (1918) και μετά φοίτησε για 2 χρόνια στο Χημικό Τμήμα της Φυσ/κής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών και για 4 χρόνια στο Χημικό Τμήμα του Παν/μίου του Βερολίνου (1921 - 1924). Αναγορεύτηκε διδάκτωρ Φιλοσοφίας (Τμήμα Χημείας) του Παν/μίου του Βερολίνου (1926) παρουσιάζοντας διδακτορική διατριβή που εκπόνησε στο Ινστιτούτο Δρέσδης της Επιστημονικής Εταιρίας Kaiser Wilhelm Gesellschaft (σήμερα ονομάζεται Max Planck Gesellschaft) με την καθοδήγηση του αείμνηστου Καθηγητή Max Bergmann Δ/ντού του Ινστιτούτου. Η συνεργασία με τον Δάσκαλο και φίλο του Bergmann συνεχίστηκε για 10 ακόμη χρόνια, πρώτα στο Ινστιτούτο της Δρέσδης όπου ο Λ. Ζέρβας εργάσθηκε, μετά την απόκτηση του τίτλου του Διδάκτορα, ως επιστημονικός συνεργάτης (1926 - 29) και ως Προϊστάμενος του Τμήματος Οργανικής Χημείας και αναπληρωτής Δ/ντής του Ινστιτούτου (1929 - 34).

Το 1930 παντρεύτηκε την Hildegard Lange, πολύτιμο κι αφοσιωμένο σύντροφο του ως το τέλος. Όταν ο Bergmann, που ήταν Εβραίος, αναγκάστηκε το 1933 από το χιτλερικό καθεστώς να παραιτηθεί και να εγκαταλείψει τη Γερμανία, ο Ζέρβας μετά από παράκληση του Bergmann και της Kaiser Wilhelm εταιρίας έμεινε ως προσωρινός Δ/ντής του Ινστιτούτου, για να καθοδηγήσει και να φέρει σε πέρας αρχινισμένες επιστημονικές εργασίες (κυρίως διδακτορικές διατριβές). Όταν όμως μετά ένα χρόνο αυτές τέλειωσαν, παραιτήθηκε οικειοθελώς από τη θέση του και έφυγε για τη Νέα Υόρκη, όπου μαζί με τον Bergmann είχαν μετακληθεί από το Ίδρυμα Rockefeller για να εργασθούν (1934 - 36) στο Rockefeller Institute for Medical Research (τώρα Παν/μιο Rockefeller). Αφοσιωμένος στην πατρίδα του γύρισε στην Ελλάδα, όπου εκλέχτηκε τακτικός Καθηγητής Οργανικής Χημείας και Βιοχημείας του Παν/μίου Θεσσαλονίκης (1937 - 39) και μετά τακτικός Καθηγητής Οργανικης Χημείας του Παν/μίου Αθηνών (1939 -68). Σ' αυτά τα 32 χρόνια έλλειψε από τη θέση του μόνο 14 μήνες (1956 και 1958) ύστερα από πρόσκληση του N.I.H. (Bethesda) ως visiting Scientist στο National Cancer Institute. Στο Εργαστήριο Οργανικης Χημείας, που στα 30 χρόνια που ήταν Δ/ντής έξύψωοε σε επιστημονικό κέντρο διεθνούς προβολής, εξακολούθησε να προσφέρει την πολύτιμη επιστημονική συμβολή του και ως ομότιμος Καθηγητής μέχρι το τέλος της ζωής του, καθοδηγώντας διδακτορικές διατριβές νέων Χημικών.

Το 1956 εκλέχτηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Η επιστημονική του όμως προσφορά δεν περιορίστηκε στο Παν/μιο και την Ακαδημία. Είχε τόσο αναπτυγμένο το αίσθημα ευθύνης του Πανεπιστημιακού Δασκάλου, ώστε ποτέ δεν αρνήθηκε κοπιαστικές, μακροχρόνιες πολλές φορές και πάντα άμισθες υπηρεσίες στο ελληνικό κράτος. Έτσι στα 30 χρόνια της καθηγεσίας του στην Αθήνα ήταν ex officio μέλος του Ανωτάτου Υγειονομικού (έγινε και Γεν. Γραμματέας) και του Ανωτάτου Χημικού Συμβουλίου του Κράτους (έγινε και Πρόεδρος) από το οποίο τον αντικατέστησε το 1968 η στρατιωτική χούντα, πρίν αποχωρήσει από την ενεργό υπηρεσία. Ήταν επίσης μέλος της επιτροπής επαγγελματικής εκπαιδεύσεως του Υπουργείου Συντονισμοϋ (1948 - 51), της «Επιτροπής Παιδείας» (1958) και μέλος πολυάριθμων επιτροπών του Υπ. Συντονισμοϋ για τη μελέτη ιδρύσεως νέων Βιομηχανιών. Στην Υπηρεσιακή Κυβέρνηση Παρασκευοπούλου (1964) διατέλεσε Υπουργός Βιομηχανίας και βρήκε τρόπο στο σύντομο διάστημα της υπηρεσίας του αυτής να προωθήσει σημαντικά συνδικαλιστικά θέματα των Χημικών - Δημοσίων Υπαλλήλων. Ποτέ δεν άσκησε επάγγελμα και όταν έγινε Πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενεργείας (1964 - 65) ήταν η πρώτη φορά που αναλάμβανε και δεύτερη θέση άμισθη φυσικά. Ξαναέγινε Πρόεδρος Ε.Ε.Α.Ε. ως ομότιμος Καθηγητής (1974 - 75). Στις παραπάνω υπηρεσίες είχε ενεργό και υπεύθυνη συμμετοχή. Πρόσφερε πολύτιμες γνώσεις και γνώμες, εύρισκε λύσεις σε δύσκολα προβλήματα και συγχρόνως έδινε ώθηση για ανάπτυξη και εξύψωση του επιστημονικού και κοινωνικού επιπέδου δουλεύοντας ακατάπαυστα. Κι όμως ήταν ο Καθηγητής που ως τότε που έφυγε από το Πανεπιστήμιο (με τον υποβιβασμό του ορίου ηλικίας από την «επταετία») ποτέ δεν έλειψε για πολλές ώρες από το Εργαστήριο του, πρωί και απόγευμα, όλο το χρόνο.

Όταν το 1936 0 Ζέρβας γύρισε στην Ελλάδα από το εξωτερικό ήταν ήδη διεθνώς διάσημος Χημικός, συνέχισε όμως το επιστημονικό του έργο παρά τις αφάνταστες δυσκολίες. Πίστευε πως τίποτα δεν αξίζει όσο το να δημιουργήσει κανείς μια επιστημονική παράδοση στον τόπο του γιατί οι περισσότεροι Έλληνες όταν ξενιτευτούν γίνονται σπουδαίοι, αλλά λίγοι αντέχουν να συνεχίσουν κι εδώ με τον ίδιο τρόπο και στο ίδιο επίπεδο την επιστημονική τους εργασία. Πολλές φορές χρειάζεται να ξεκινήσουν άπα την αρχή. Έτσι στη Θεσσαλονίκη έκανε μια από τις σημαντικώτερες εργασίες του (δημ/ση αρ. 47) χρησιμοποιώντας το παράθυρο του Εργαστηρίου για ψυγείο.

Από την Αθήνα επίσης δεν άργησε να παρουσιάσει (1939) άλλη μια εξαιρετική εργασία (αρ. 48). Αλλά μετά, για 10 από τα καλύτερα χρόνια του (1939 - 48) η ερευνητική του δραστηριότητα και του Εργαστηρίου ανακόπηκε αναγκαστικά. Πόλεμος, Κατοχή, επίταξη του Εργαστηρίου από τα στρατεύματα κατοχής, δυό φορές φυλάκισή του από Ιταλούς και Γερμανούς για συμμετοχή στην αντίσταση, εμφύλιος πόλεμος και οικονομική εξαθλίωση της Ελλάδας και του Παν/μίου ήσαν οι γενικές και ειδικές αιτίες αυτής της αναστολής. Η εκπαιδευτική λειτουργία του Εργαστηρίου, έστω και με πολύ περιορισμένα μέσα, εξασφαλιζόταν από παροχές της Ελληνικής Βιομηχανίας ή και των Φοιτητών. Αλλά ο Ζέρβας δεν έχασε το κέφι του για δημιουργία. Στά χρόνια 1948 - 51 κατόρθωσε να εξασφαλίσει μέσω του Υπουργείου Συντονισμοϋ ένα μέρος της αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα για την ανασυγκρότηση των Εργαστηρίων των Φυσικομαθηματικών Σχολών των Πανεπιστημίων και του Ε.Μ. Πολυτεχνείου. Αργότερα (1950 - 57) με αιτήσεις του έλαβε χορηγήσεις για εμπλουτισμό του Εργαστηρίου σε επιστημονικά περιοδικά, όργανα και χημικές ουσίες από διάφορα αμερικανικά Ιδρύματα όπως Rockefeller Foundation και τις γερμανικές επανορθώσεις. Για να πετύχει όλα αυτά χρειαζόταν πάντα να ξοδεύει την ακούραστη δραστηριότητά του. Τίποτα δεν έγινε «από μόνο του» ή έστω με την κανονική προσπάθεια ενός ευσυνείδητου δημόσιου λειτουργού.

Ωστόσο οι πιστώσεις που αναλογούσαν στο Εργαστήριο Οργανικής Χημείας από το Παν/μιο, ήταν πάντα κατώτερες άπα τις πραγματικές ανάγκες του. Τότε, το 1959, έγινε ένα δεύτερο θαύμα¹ για την Ελληνική Ανώτατη Παιδεία: η ίδρυση του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (1958. Ε.Ι.Ε. πρώην Β.Ι.Ε.). Το Ε.Ι.Ε. έδωσε τα μέσα για τη διεξαγωγή ερευνητικής εργασίας στα ελληνικά Πανεπιστήμια και συγχρόνως πρόσφερε έναν τρόπο αξιοποίησης των πρώην υποτρόφων του Ι.Κ.Υ. Στίς κοινές προσπάθειες Καθηγητών Πανεπιστημίου, Πολυτεχνείου και ανώτερων Κρατικών Λειτουργών για την ίδρυση του Ε.Ι.Ε., ο Ζέρβας έπαιξε πρωταρχικό ρόλο. Στο ίδρυμα αυτό έδωσε όλη την ψυχή του και ως αντιπρόεδρος στα πρώτα χρόνια (1958 - 68) φρόντισε για την εύρυθμη, άψογη και διόλου γραφειοκρατική λειτουργία του. Οι πρώτοι κατάλογοι της τεράστιας βιβλιοθήκης του Ε.Ι.Ε. μαζεύτηκαν από τον ίδιο και είναι γραμμένοι με το χέρι του οι τίτλοι των χημικών περιοδικών και διάφορες παρατηρήσεις. Η «επταετία» τον έδιωξε κι από κει μαζί με όλο το Διοικητικό Συμβούλιο. Ξαναγύρισε ως άμισθος Πρόεδρος μετά την μεταπολίτευση (1974 - 79) και με το νέο Συμβούλιο πολλά διόρθωσε και πολλά προσπάθησε να διορθώσει, αλλά η λειτουργία του Ιδρύματος προς την τόσο σημαντική πλευρά της ενίσχυσης της έρευνας που γίνεται στα Α.Ε.Ι.² δεν μπορούσε πια να εξασφαλιστεί από τους πόρους του Ιδρύματος χωρίς κρατική βοήθεια. Έτσι αναγκάστηκε να παραιτηθεί.

Αποφασιστική ήταν η συμβολή του σ' όλες τις φάσεις για την ανέγερση του Νέου Χημείου που κράτησε 10 χρόνια (σχέδια, παρακολούθηση, παραστάσεις και έγγραφα διαμαρτυρίας για την καθυστέρηση του έργου), όπως και στην ανέγερση της Βιβλιοθήκης και αργότερα των Εργαστηρίων του Ε.Ι.Ε. (τέλειωσαν το 1967). Ακόμη βοήθησε σημαντικά στην εξασφάλιση συμμετοχής Ελληνικών Χημικών Εταιριών στον έρανο για την αγορά της στέγης της Ε.Ε. Χημικών.

Ο πανεπιστημιακός Δάσκαλος Λεωνίδας Ζέρβας αγωνίστηκε για την εξύψωση της διδασκαλίας και της έρευνας της Χημείας στη χώρα μας, για την ανάπτυξη του Χημικού Τμήματος³ και για την προώθηση των Χημικών στα Α.Ε.Ι., στις Κρατικές Υπηρεσίες, ή στην Ελληνική Βιομηχανία. Του χρωστάμε την ανανέωση του τρόπου διδασκαλίας της Οργανικής Χημείας στο Παν/μιο Αθηνών και κατ' επέκταση σε όλα τα Α.Ε.Ι. Αλλά εκτός από το περιεχόμενο στο μάθημα, όπως και στο γραπτό λόγο, είχε το χάρισμα της ακριβολογίας και της λιτής κομψής έκφρασης. Στη διδασκαλία του ανέπτυσε τα βασικά προβλήματα της Οργανικής Χημείας πολλές φορές μαζί με την ιστορία τους, καθαρά και γλαφυρά. Το μάθημα της Οργανικής Χημείας χάρη στον Ζέρβα εξασκούσε πάνω στους Φοιτητές του μαγεία κι όλοι εκείνοι οι τύποι των σακχάρων ή των αμινοξέων γραμμένοι με τον ωραιότατο γραφικό του χαρακτήρα ζωντάνευαν στη φαντασία τους. Το φροντιστήριο, που τα πρώτα χρόνια έκανε μόνος του, ήταν μια πνευματική άσκηση αξέχαστη για τους μαθητές του. Η Οργανική Χημεία δεν χωριζόταν πια σε κεφάλαια. Έδενε σε ένα σύνολο, όπου ίσχυαν οι ίδιοι νόμοι, αλλά οπού έπρεπε ν' αναζητηθούν οι λεπτές διαφορές των περιπτώσεων Του χρωστάμε επίσης την πρώτη επαφή μας με τα ξενόγλωσσα βιβλία και την πρώτη μας εμπειρία πως η Επιστήμη μόλις αρχίζει μέσα από ένα πανεπιστημιακό μάθημα, όσο τέλειο κι αν είναι. Πρώτος μας εμύησε στην πρωτότυπη βιβλιογραφία στην οποία βρίσκουμε τις απαραίτητες λεπτομέρειες που δεν μπορεί να δώσει το βιβλίο των βασικών γνώσεων.

Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή του στην ανάδειξη πολλών νέων επιστημόνων σε διδάκτορες με την εκπόνηση διατριβής στο Εργαστήριο Οργανικής Χημείας κάτω από την άμεση καθοδήγησή του ή και την εποπτεία άλλων μελών του Εργαστηρίου. Παράλληλα με την εκπόνηση διδακτορικών διατριβών στο Εργαστήριο γινόταν συλλογική ερευνητική εργασία με συνερευνητές του Λ. Ζέρβα παλιούς συνεργάτες, που στη συνέχεια, προωθούνταν σε κύριους ερευνητές. Ως πανεπιστημιακός Δάσκαλος ο Ζέρβας ευτύχησε να δεϊ πολλούς από τους μαθητές του Υφηγητές και Καθηγητές σε ελληνικά και ξένα Πανεπιστήμια. Αλλά και άλλοι μαθητές του διδάκτορες και μη διακρίθηκαν στη βιομηχανία ή στις Κρατικές Υπηρεσίες.

Ο Ζέρβας ήταν ένας βαθύς επιστήμονας αλλά κι ένας καλλιτέχνης της Επιστήμης. Προικισμένος μ' ένα κοφτερό κριτικό μυαλό παρακολουθούσε εντατικά τη διεθνή βιβλιογραφία κι αντιλαμβανόταν γρήγορα τις πιθανές προεκτάσεις των νέων εργασιών. Είχε γερές βασικές γνώσεις, δημιουργική φαντασία, έμπνευση και διαίσθηση συνδυασμένες με λεπτόλογη επιστημονική παρατηρητικότητα. «Ζούσε» το Εργαστήριο και το πείραμα κι είχε μια σπάνια αίσθηση των χημικών ουσιών. Σ' εποχή που οι γρήγορες μέθοδοι ελέγχου δεν είχαν ακόμη εφαρμοσθεί, άρπαζε ένα δείγμα από την αντίδραση σ' ένα δοκιμαστικό σωλήνα κι άρχιζε μια σειρά από δοκιμές προσθέτοντας κι αποχύνοντας αντιδραστήρια για να δει, αν πέτυχε η αντίδραση. Τις περισσότερες φορές το συμπέρασμα του ήταν το σωστό. Κι όταν κάποια σειρά αντιδράσεων «πετύχαινε», αναζητούσε κι άλλους τρόπους επιβεβαίωσης και ταυτοποίησης των προϊόντων, ενώ συγχρόνως η ίδια σειρά αντιδράσεων επαναλαμβανόταν στο Εργαστήριο εξαντλητικά, για να εξακριβωθούν-οι καλύτερες συνθήκες. Επαλήθευε τα σημεία τήξεως, τους ποσοτικούς προσδιορισμούς, παρατηρούσε μόνος στο μικροσκόπιο όλα τα δείγματα. Δίδασκε την αρχή πώς «η Επιστήμη είναι λεπτομέρεια» κι έτσι μετάτρεπε τις ιδιοφυείς ιδέες του σε «ιδιοφυείς μεθόδους», όπως έχουν χαρακτηριστεί στη διεθνή βιβλιογραφία. Αλλά κι οι αποτυχημένες προσπάθειες, όπως παράπλευρες ανεπιθύμητες αντιδράσεις, αποτελούσαν κίνητρο, αφετηρία για νέες αναζητήσεις.

Δούλευε σκληρά κι ήταν δυστυχής όταν σύντομες αρρώστιες, πάντα του αναπνευστικού του συστήματος, τον αποσπούσαν από τη δουλειά του. Τις άλλες μέρες η γερή κατά τα άλλα κράση του κι η ασκητική ζωή που ζούσε βοηθούσαν να παραβλέπει τη χρόνια σοβαρή του ασθένεια. Το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό του ήταν η αφάνταστη ψυχική του αντοχή που κράτησε ως το τέλος. Στις απίστευτες υλικές ελλείψεις του Εργαστηρίου ερχόταν να προστεθεί κι ένα γενικό κλίμα ελληνικής αδιαφορίας.

Ενώ στην Ελλάδα αναγνωριζόταν η φυσιογνωμία του σαν επιστημονικού ηγέτη, αν και με πολύ αόριστη γνώση του εκπαιδευτικού και επιστημονικού έργου του, στις άλλες χώρες τον τιμούσαν για τη συγκεκριμένη επιστημονική του συμβολή. Το 1960 του απονεμήθηκε ο τίτλος του Διδάκτορα honoris causa από το Παν/μιο της Βασιλείας, Ελβετίας, που γιόρταζε τα 500 χρόνια της ίδρυσής του. Το 1969 ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Αμερικανικής Εταιρίας Βιολόγων Χημικών, το 1976 ξένος εταίρος της Ακαδημίας Επιστημών της Σοβιετικής Ένωσης στη Μόσχα. Επίσης του απονεμήθηκε το παράσημο επιστημονικής αξίας πρώτης τάξης από τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ρουμανίας (1976). Ένα μήνα πριν πεθάνει του αναγγέλθηκε η απονομή του πρώτου χρυσού μεταλλίου του επιστημονικού Ιδρύματος Max Bergmann των γερμανόφωνων πεπτιδοχημικών της Κεντρικής Ευρώπης. Η απονομή έγινε μετά θάνατο τον Ιούνιο 1981 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1973 ο εκδοτικός οίκος Plenum Press εκυκλοφόρησε τόμο από 418 σελίδες με τον τίτλο: "The Chemistry of Polypeptides. Essays in honor of Dr. Leonidas Zervas". Τα 17 ειδικά κεφάλαια έγραψαν 25 Καθηγηταί Ευρωπαϊκών και Αμερικανικών Πανεπιστημίων, Ακαδημιών και Ερευνητικών Ιδρυμάτων για να γιορτάσουν τα 70 του χρόνια. Συντονιστής της έκδοσης ήταν ο μαθητής του Καθηγητής και Προϊστάμενος του Τομέα Βιοχημείας του Παν/μίου Ν. Υόρκης κ. Π. Κατσόγιαννης, που προλογίζει με βιογραφικό σημείωμα και ανάλυση του επιστημονικού έργου του Δάσκαλου.

Μέλος πολλών χημικών εταιριών, έγινε επανειλημμένα Πρόεδρος Διεθνών Συνεδρίων. Ιδρυτικό μέλος των «Ευρωπαϊκών Συμποσίων για τη Χημεία των Πεπτιδίων» που άρχισαν το 1958, οριζόταν από τα υπόλοιπα μέλη Πρόεδρος του επιστημονικού προγράμματος για 16 συνεχή χρόνια και το 1963 οργάνωσε το 6ο Συμπόσιο στην Αθήνα.

Παρά τη διεθνή ακτινοβολία του στον τόπο του και μισήθηκε και συκοφαντήθηκε από μερικούς. Αλλά υπάρχει κάποια εξαίρεση σ' αυτό το θλιβερό κανόνα; Ως άνθρωπος και επιστήμονας έμεινε ασυμβίβαστος και πάνω από μικρότητες κι αν κάποιος από τους επικριτές του άξιζε σε κάτι, τα ξεχνούσε όλα και τον υποστήριζε όταν χρειαζόταν. Ήταν φυσικό, αφού ο ίδιος έδινε τόσο πολλά, ν' απαιτεί και πολλά από τους συνεργάτες του. Αγνοούσε την ευδαιμονική ικανοποίηση ό,τι κι αν είχε καταφέρει. Έτσι φαινόταν δύστροπος και ζητούσε κι άλλη προσπάθεια. Χαρακτηριστικά γράφει ο Π. Κατσόγιαννης στον πρόλογο του βιβλίου του (βλ. πιο πάνω): «Χάρη στις προσωπικές του προσπάθειες και αφοσίωση κατορθώθηκε στην Ελλάδα ένα επίπεδο χημικής έρευνας όμοιο με αυτό των πιο δραστήριων και προηγμένων επιστημονικών χωρών».

Ήταν ένας χαριτωμένος άνθρωπος, όπως πολλοί τον χαρακτήρισαν, με πολύ πλατειά γενική μόρφωση, ανεξάντλητος σε γνώσεις Ιστορίας αλλά μέτοχος και λογοτεχνίας, φιλοσοφίας ή τέχνης. Παρακολουθούσε επίσης με εξαιρετικό ενδιαφέρον τις διεθνείς πολιτικές εξελίξεις. Ένας χαρακτήρας ακέραιος, στρατευμένος στο ιδανικό της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας.

Πέθανε στις 10 Ιουλίου 1980 από μία κρίση πνευμονικής ανεπάρκειας που κράτησε 3 εβδομάδες. Κράτησε ως το τέλος το ξεχωριστό μυαλό του κι έτσι μπόρεσε να διατηρήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως την τελευταία του στιγμή παρ' όλα όσα υπέφερε. «Ας είναι η μνήμη του, παράδειγμα για τους νεωτέρους»⁴

¹ Το πρώτο ήταν η ίδρυση του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (1950) που έδωοε τη δυνατότητα για μεταπτυχιακές ή μεταδιδακτορικές σπουδές στο εξωτερικό σε εκατοντάδες Έλληνες πτυχιούχους.

2 Το τι πρόσφερε το Ε.Ι.Ε. στην Ανώτατη Εκπαίδευση είναι εύκολο να το δούμε από τις επετηρίδες του Ιδρύματος. Εκατοντάδες διδακτορικών διατριβών, δεκάδες διατριβών υφηγεσίας και πολυάριθμες δημοσιεύσεις σε έγκυρα διεθνή επιστημονικά περιοδικά έγιναν με την οικονομική ενίσχυση από το Ε.Ι.Ε. των Εργαστηρίων σε όργανα και υλικά, αλλά και σε υποτροφίες ή μισθούς Ερευνητών που δεν είχαν οργανική θέση στα Α.Ε.Ι.

3 Πρώτος π.χ. ο Ζέρβας από χρόνια είχε προτείνει στη Φυσικομαθηματική Σχολή την ίδρυση της Έδρας και του Εργαστηρίου Βιοχημείας.

4 Από τη νεκρολογία που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αυγή», 11.7.80 (Κ. Κριμπάς, Χρ. Ζιούδρου). ’Αλλες δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες που δεν είχαν τότε απεργία ή αργότερα: «Αυριανή», «Ριζοσπάστης». Ελληνικές εφημερίδες των Η.Π.Α. «Εθνικός Κήρυξ» και «η Πρωινή» 11.7.80, «Καθημερινή» 24.7.80, «Αναγέννησις» (μηνιαία) 1.8.80. Επίσης στα περιοδικά: «Πολιτικά θέματα» τεύχος 312, 1980, «Δελτίο της Ε.Ε.Α.Ε.», τεύχος 21, 1980, «Χημικά Χρονικά» τεύχος 8, 1980. Ακόμη εκφωνήθηκαν από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και από ομιλητές στην κηδεία του 11.7.80 και σε ειδικές εκδηλώσεις: 16ο Ευρωπαϊκό Συμπόσιο Χημείας των Πεπτιδίων 1.9.1980, επιστημονικό μνημόσυνο στην Ακαδημία Αθηνών 27.1.81, τελετή στο Παν/μιο Αθηνών για την απονομή μετά θάνατον του χρυσού μεταλλίου του επιστημονικού Ιδρύματος Max Bergmann - Kreis, 3.6.1981. Ψηφίσματα έγιναν από την Ακαδημία Αθηνών, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενεργείας, Ένωση Ελλήνων Χημικών κ.ά.