Πέμπτη, 19 Μαΐου 2005

Ομιλία δια την εορτή των 100 ετών από ιδρύσεως της Φυσικομαθηματικής Σχολής

Από εποχής εισαγωγής του, το μάθημα και αργότερα το εργαστήριο Φυσικοχημείας είχανε αρκετές περιπέτειες. Ένας τουλάχιστον από τους λόγους είναι ότι το αντικείμενο της Φυσικοχημείας δεν ήτανε σαφές στους "επαΐοντες" της εποχής, αλλά και στο ευρύτερο Πανεπιστημιακό κοινό. Έτσι ήτανε, και σε κάποιο βαθμό εξακολουθεί να είναι έτσι. Ίσως φταίμε και εμείς λίγο, οι ειδικοί περί την Φυσικοχημεία, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Τί είναι τελικώς Φυσικοχημεία ή Φυσική Χημεία όπως επίσης λέγεται; Είναι όλα αυτά που μένουνε εάν αφαιρέσουμε την Ανόργανο, Οργανική και Αναλυτική Χημεία, τους τρεις δηλαδή συμβατικούς χημικούς κλάδους. Και για να σοβαρευθούμε: Η Φυσικοχημεία διερευνά κάθε χημική διεργασία προσπαθώντας να εφαρμόσει τους θεμελιώδεις νόμους της Φύσεως. Γι' αυτό και έχει τεράστια επικάλυψη σχεδόν με κάθε γνωστικό αντικείμενο της Φυσικής κλασικής ή μη. Επομένως, είτε αναφερόμεθα σε πειραματική είτε σε θεωρητική προσέγγιση της Φυσικοχημείας, οι μαθηματικές απαιτήσεις του κλάδου είναι σημαντικές, αυξάνουν δε όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Αυτό από μόνο του δημιουργεί προβλήματα στα τμήματα Χημείας, τα οποία δεν φημίζονται, εν γένει, για τις μαθηματικές τους επιδόσεις.

Στον λίγο χρόνο που έχω θα προσπαθήσω να περιγράψω με αδρό τρόπο την ιστορία του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας, την σημερινή του κατάσταση και θα κλείσω με κάποιες σκέψεις για το άμεσο μέλλον.

Το 1904, δηλαδή πριν 100+1 χρόνια, δημιουργείται ανεξάρτητος Φυσικομαθηματική Σχολή. Το 1918 το τμήμα περί Φύσεως (Φυσικό) διαχωρίζεται σε Φυσικό και Χημικό. Είναι ενδιαφέρον ότι πριν τον διαχωρισμό σε Φυσικό και Χημικό, ο Κωνσταντίνος Ζέγγελης (1870 - 1957) εκλέγεται το 1904, έτος ιδρύσεως της Σχολής, Καθηγητής Φυσικής Χημείας. Ατύπως λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος καθηγητής Φυσικοχημείας. Ο Ζέγγελης βεβαίως είναι Καθηγητής Ανοργάνου και αυτό διδάσκει. Το 1918 δίχως ακόμη να υπάρχει ανεξάρτητο Εργαστήριο Φυσικοχημείας, διορίζεται ο πρώτος Καθηγητής Φυσικοχημείας, ο Δημήτριος Τσακαλώτος (1883 - 1919), ο οποίος όμως είναι οργανικός χημικός. Είναι ενδιαφέρον, όντως, να σας διαβάσω τί γράφει η Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός για τον Δ. Τσακαλώτο.

"Τσακαλώτος, Δημήτριος. Φυσικός και χημικός, καθηγητής της φυσικής χημείας εν τω πανεπιστημίω, υιός του Ευστρατίου Τσακαλώτου, γεννηθείς εν Αθήναις τω 1883 και αποθανών τω 1919. Διδάκτωρ των φυσικών επιστημών του πανεπιστημίου Αθηνών, ετελειοποιήθη εν Λειψεία, Αϊδελβέργη, Γενεύη και Λονδίνω, διατελέσας και έμμισθος βοηθός του εν Γενεύη καθηγητού χημείας Φιλ. Guye. Επανελθών εις Αθήνας εγένετο (1908) υφηγητής του πανεπιστημίου και διωρίσθη επιμελητής του εργαστηρίου ανοργάνου χημείας, εις ην θέσιν παρέμεινε μέχρι του διορισμού του ως καθηγητού της χημικής τεχνολογίας και είτα της φυσικής χημείας εν τω πολυτεχνείω, ιδρύσας και διευθύνας εν τω μεταξύ το εργαστήριον των αιθερίων ελαίων του υπουργείου Γεωργίας. Τω 1918 διωρίσθη τακτικός καθηγητής της φυσικής χημείας εν τω πανεπιστημίω Αθηνών. Παρά τα διδακτικά αυτού συγγράμματα ("Οργανική χημεία", "Εισαγωγή εις την παρασκευήν οργανικών ενώσεων", "Πίνακες αναλυτικής χημείας", "Tables numeriques et logarithmiques a l'usage des chimistes" κλπ.), εδημοσίευσεν, εις ξένα ιδίως περιοδικά και πρακτικά ακαδημιών, υπέρ τας πεντήκοντα χημικάς εργασίας. Αι έρευναί του ανάγονται κυρίως εις την φυσικήν χημείαν και την εφαρμογήν των μεθόδων αυτής επί άλλων κλάδων της χημείας. Είναι δε αύται κατά το πρώτον αι επί του σημείου ζέσεως και τήξεως διαφόρων οργανικών ενώσεων και οργανικών διαλυμάτων. Ταύτας ηκολούθησαν αι επί της εσωτερικής τριβής και του προσδιορισμού των καμπυλών πυκνότητος δυαδικών συστημάτων οργανικών ενώσεων. Αι εργασίαι του αύται έτυχον του βραβείου Vant'Hoff της ολλανδικής Ακαδημίας των επιστημών (1915). Επίσης αξιοσημείωτοι είναι αι έρευναι αυτού επί των ιαματικών υδάτων, της ελληνικής βιομηχανίας, του τερεβινθελαίου, της ασπιρίνης, των αιθερίων ελαίων των εν Ελλάδι φυομένων αρωματικών φυτών, των ιωδιοταννικών ενώσεων κ.ά. Τελευταία εργασία του είναι η επί των μεθόδων χρησιμοποιήσεως των λιγνιτών δημοσιευθείσα μετά τον θάνατον αυτού, επισυμβάντος αιφνιδίως εν Ζυρίχη. ’Απασαι αι πρωτότυποι εργασίαι του Δ. Τσακαλώτου έχουσι δημοσιευθή τω 1931 εις δύο τόμους, υπό τον τίτλον "Δημητρίου Ε. Τσακαλώτου, Χημικαί μελέται και έρευναι" (1904-1919, σελ. 686)."

Και να φαντασθεί κανείς ότι ο Τσακαλώτος πεθαίνει εις ηλικίαν 36 ετών. Κάτι κάνανε και οι παλαιότεροι ημών. Ο Τσακαλώτος βεβαίως δεν πρόλαβε να διδάξει ούτε μία ώρα.

'Εκτακτος αυτοτελής Έδρα Φυσικοχημείας ιδρύεται το 1922. Παρά την ίδρυσίν της, η Έδρα αυτή παραμένει κενή επί μία δεκαετία. Δεν μπόρεσα να προσδιορίσω ποιοί κάνανε και εάν κάνανε το μάθημα Φυσικοχημείας μεταξύ 1919 - 1932. Πιθανόν και αποσπασματικά ο Βασίλειος Αιγινίτης, Καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής, ο Δημήτριος Χόνδρος, Καθηγητής Φυσικής, αλλά δεν είμαι σίγουρος.

Πάντως, πρέπει να έχουμε υπ' όψιν και τον κοινωνικό περίγυρο της εποχής εκείνης, πόσο δηλαδή δύσκολα και σκληρά υπήρξαν τα χρόνια εκείνα. Σας υπενθυμίζω ότι το 1897 έχουμε τον λεγόμενο "ατυχή πόλεμο" με τους αιωνίους "φίλους" μας τους Τούρκους, και ακολουθούν το 1909 κίνημα ή επανάστασις κατωτέρων αξιωματικών, οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13), ο πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918). Στην διάρκεια του πολέμου ο καταστροφικός διχασμός μεταξύ βασιλικών - βενιζελικών ή Βορρά και Νότου και η κατάληψις του Πειραιά από την Entente (Cordiale) το 1917. Ακολουθεί η εκστρατεία εναντίον των Τούρκων και η φοβερή Μικρασιατική καταστροφή του 1922 κ.τ.λ. κ.τ.λ. Η Ελλαδίτσα αγωνίζεται και αγκομαχά να επιζήσει. Το αίσθημά μου είναι ότι το ίδιο λίγο-πολύ κάνει και τώρα.

Δεν γνωρίζω πότε ακριβώς ιδρύεται Εργαστήριο Φυσικοχημείας, αλλά πριν το 1932. Το 1932 πληρούται επί τέλους η Έδρα Φυσικοχημείας. Ο Γεώργιος Καραγκούνης, 27 ετών, εκλέγεται Έκτακτος Καθηγητής Φυσικοχημείας το 1932 και τακτικός το 1938. Παραμένει καθηγητής Φυσικοχημείας για 10 χρόνια και το 1948 αναχωρεί εις Ζυρίχην. Η Έδρα χηρεύει και πάλι. Επίσης αποκρουστικά άσχημη η περίοδος 1938 - 1948 για τον τόπο: Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και νέος διχασμός κατόπιν μέχρι το 1949. Οι άλλοι θεραπεύουν τις πληγές του πολέμου με τρομερή ορμή, ενώ εμείς αυξάνουμε την εντροπία της χώρας.

Ο Καραγκούνης είναι ο πρώτος πραγματικός Φυσικοχημικός, αλλά και αυτός ακουμπάει βαρειά στην Οργανική Χημεία. Επί της ουσίας υπήρξε φυσικο-οργανικός χημικός, κλάδος ο οποίος ήκμαζε την εποχή εκείνη. Σημαντική προσωπικότης, sui generis, εδραίωσε την ανάγκη υπάρξεως Εργαστηρίου Φυσικοχημείας, δηλαδή έπεισε κάπως ότι τα Χημικά Τμήματα χρειάζονται την Φυσικοχημεία, κάτι το οποίο ακόμη αμφισβητείται στην Ελλάδα, δεν λέγεται βεβαίως, αλλά κανείς το νοιώθει.

Σας διαβάζω μία ανακοίνωσή του την οποία αντιγράφω από το πρώτο τεύχος των Χημικών Χρονικών του 1936, σ. 168:

"Αι υπό του Καθηγητού της Φυσικής χημείας εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών κ. Γ. Καραγκούνη από τετραετίας οργανούμεναι ομιλίαι επί θεμάτων εκ της Χημείας και της Φυσικής θα συνεχισθούν και κατά την εφετεινήν χειμερινήν περίοδον εν τω μικρώ αμφιθεάτρω του Χημείου (Σόλωνος 103) εκάστην Τετάρτην 6 μ.μ. Αι διαλέξεις αύται, εκτεινόμεναι συνήθως επί θεμάτων εξαιρετικής επικαιρότητος, εκίνησαν πάντοτε ζωηρόν το ενδιαφέρον των με τας θετικάς επιστήμας ασχολουμένων, ώστε ν' αποτελέσουν μίαν από τις σημαντικότερες πνευματικές εκδηλώσεις του τόπου. Η σειρά των ομιλητών και τα θέματα άτινα θα αναπτυχθούν κατά την εφετεινήν περίοδον δεν ωρίσθησαν εισέτι, ελπίζεται πάντως ότι η πρώτη ομιλία θα δοθή αρχομένου του Νοεμβρίου."

Περιττόν να σας πώ ότι η ποιότης των Χημικών Χρονικών της εποχής ουδόλως συγκρίνεται με την σημερινή. Πότε είναι καλλίτερη το αφήνω ως αίνιγμα!

Ο Καραγκούνης εσπούδασε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Το 1937 εκδίδεται το βιβλίο του "Φυσικοχημεία" το οποίο περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος θεμάτων για την εποχή, πιθανόν δε να ήτανε και το πρώτο βιβλίο Φυσικοχημείας εν Ελλάδι. Εκπλήσσουν όντως τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του:

6. Η ατομική θεωρία και η θεωρία των κουάντων

7. Φωτοχημεία

Η φωτοχημεία αποτελούσε και ένα από τα πολλά ερευνητικά ενδιαφέροντα του Καραγκούνη. Επανέρχεται στην Ελλάδα το 1968 και αναλαμβάνει την ίδρυση και διεύθυνση του Κέντρου Φυσικοχημείας του Ε.Ι.Ε. (τότε Β.Ι.Ε.) Είναι επίσης ενδιαφέρον ν' αναφέρουμε ότι επί προεδρίας του Καραγκούνη στην Επιστημονική Επιτροπή της ΕΕΧ κατά το 1970 - 73, εκδίδεται το περιοδικό Chimica Chronica - New Series.

Εδημοσίευσε περίπου 50 εργασίες σε "καλούτσικα" περιοδικά σε ποικιλία θεμάτων. Επίσης 3 ποιητικές συλλογές εις την Γερμανία. Πεθαίνει το 1990.

Μετά την αποχώρησιν του Καραγκούνη το 1948, η έδρα μένει κενή και πάλι μέχρι το 1959, κηδεμονευομένη υπό διαφόρων τακτικών καθηγητών της Σχολής. Συνήθως υπό του Καίσαρος Αλεξοπούλου και του Λεωνίδα Ζέρβα. Το 1959 ο Θεόδωρος Γιαννακόπουλος εκλέγεται έκτακτος και το 1961 τακτικός Καθηγητής Φυσικοχημείας. Ο Γιαννακόπουλος αποφοίτησε από το Χημικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1937, το 1944 ανηγορεύθει διδάκτωρ των Φυσικών Μαθηματικών Επιστημών (κλάδος Χημείας) υπό την επίβλεψιν του Καθηγητού Καραγκούνη και το 1952 ονομάζεται υφηγητής. Το 1951 εκδίδει βιβλίο Εργαστηριακών ασκήσεων Φυσικοχημείας και το 1974 το βιβλίο του "Χημική Θερμοδυναμική". Το χρονικό διάστημα 1982 - 1986 εχρημάτισε Πρόεδρος του Ερευνητικού Κέντρου Δημόκριτος. Συνταξιοδοτείται το 1983 και πεθαίνει το 1992.

Εάν και το ερευνητικό έργο του Θ. Γιαννακόπουλου υπήρξε περιορισμένο, είναι αυτός ο οποίος "δομεί" το Εργαστήριο Φυσικοχημείας, διότι αν μη τι άλλο έχει μία παρουσία συνεχή 40 χρόνων, από το 1944 έως το 1983. Διδάσκει ανελλιπώς από το 1947, φροντιστηριακά μαθήματα κατ' αρχάς και κατόπιν το μάθημα της Φυσικοχημείας ως Επιμελητής και κατόπιν ως ενταταλμένος υφηγητής (1954) και καθηγητής (1959) μέχρι της συνταξιοδοτήσεώς του το 1983. Το σύγγραμμά του "Χημική Θερμοδυναμική" είναι το πλέον σημαντικό και ίσως το μοναδικό στην Ελληνική βιβλιογραφία της Θερμοδυναμικής.

Μετά τον Γιαννακόπουλο και βεβαίως με τον καινούργιο νόμο 1268/1982, την διεύθυνση του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας αναλαμβάνει ο Αθανάσιος Φαβρικάνος, Αναπληρωτής Καθηγητής τότε. Εκλέγεται Καθηγητής το 1987, συνταξιοδοτείται το 1988, πεθαίνει δε το 1993.

Από το 1990 η διεύθυνση του Εργαστηρίου ανατίθεται στον ομιλούντα.

Δίχως να σχολιάσω, λόγω ελλείψεως χρόνου, θα ήθελα απλώς ν' αναφέρω το όνομα του Κωνσταντίνου Πολυδωρόπουλου, υφηγητού του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας και μετέπειτα καθηγητού Φυσικοχημείας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ο ρόλος του υπήρξε πολύ σημαντικός.

Από το 1984 και εντεύθεν και με την δημιουργία των εξαμήνων το πρόγραμμα των προπτυχιακών μαθημάτων της Φυσικοχημείας αλλάζει πλήρως με την εισαγωγή δύο εξαμήνων Κβαντικής Χημείας και ενός εξαμήνου στατιστικής θερμοδυναμικής. Εξακολουθεί δε να μεταλλάσσεται.

Αυτή την στιγμή το Εργαστήριο Φυσικοχημείας με 13 μέλη επιστημονικό προσωπικό, 3 μέλη τεχνικού προσωπικού και 10 μεταπτυχιακούς φοιτητές έχει έντονη ερευνητική παρουσία στο χημικό Τμήμα. Η έρευνά μας καλύπτει την κλασσική Θερμοδυναμική και συγγενή πεδία, Στατιστική Μηχανική, Φασματοσκοπία διαφόρων τύπων και Θεωρητική Χημεία. Το εργαστήριο είναι εξοπλισμένο με ικανό αριθμό οργάνων, η δε υπολογιστική του ισχύς είναι όντως εξαιρετική. Έχει αναπτυχθεί μία σημαντική τεχνογνωσία σε διαφόρους τομείς η οποία θα ήταν λυπηρό να χαθεί, πρέπει δε να συνεχισθεί και να επεκταθεί. Η έλλειψις συνέχειας είναι κάτι που λείπει παντελώς από την Ελληνική κοινωνία και δη την επιστημονική, με αποτέλεσμα αντί να κινούμεθα προς ορισμένη κατεύθυνση, πατώντας με το ένα πόδι στο παρελθόν και με το άλλο στο μέλλον, διαγράφουμε κίνηση Brown. Το αποτέλεσμα βέβαια δεν είναι ιδιαιτέρως ικανοποιητικό: Ράβε - ξήλωνε, λείπει η παράδοσις.

Θέλοντας να τεκμηριώσω τα περί ερευνητικής προόδου της τελευταίας 15ετίας του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας, δηλ. απ΄το 1990, έτος μετακινήσεώς μας στα νέα κτήρια (παλαιά ήδη λόγω ελλείψεως συντηρήσεως) - και αυτός είναι ο μόνος τρόπος τεκμηριώσεως - θ' αναφέρω ότι το Εργαστήριο Φυσικοχημείας είναι υπεύθυνο για περίπου 200 δημοσιεύσεις σε καλά έως εξαιρετικά καλά περιοδικά και για περίπου 1500 αναφορές. Αυτό δεν είναι μικρό επίτευγμα, λαμβανομένου υπ' όψιν των εν γένει περιορισμένων μέσων, της εγγενούς δυσκολίας του πεδίου, αλλά και του αντιεπιστημονικού κλίματος που υφέρπει. Η έρευνα, πέραν των υλικών μέσων, χρειάζεται ανθρώπους αφοσιωμένους, ακέραιους, απαλλαγμένους από μικρότητες, με ορμή και πάθος γι' αυτό που κάνουνε. Πάντοτε όλοι μιλάνε για τις υποχρεώσεις της Πολιτείας απέναντί τους, ποτέ όμως για τις δικές τους υποχρεώσεις απέναντι στο Κράτος.

Οι αναμφισβήτητες ερευνητικές επιδόσεις του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας των τελευταίων 15 - 20 ετών οφείλονται σε διαφόρους λόγους. Ένας από τους πλέον σημαντικούς είναι η συνοχή των μελών του και το καλό κλίμα το οποίο υπάρχει. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε διαφορές μεταξύ μας και ότι δεν διαφωνούμε, έντονα πολλές φορές. Αλλά όλα σταματούν στο σημείο αυτό, τα εν οίκω μη εν δήμω. Ως διευθυντής του Εργαστηρίου από το 1990 οφείλω να ευχαριστήσω όλο το προσωπικό για το εύκρατο κλίμα και το αίσθημα ποιότητος το οποίο διαπερά όλα τα μέλη.

Τελειώνοντας θα ήθελα να πω ότι η Φυσικοχημεία, διεθνώς πλέον αποτελεί την αιχμή του δόρατος των Χημικών Τμημάτων, απόρροια των σύγχρονων αντιλήψεων περί Θετικών Επιστημών. Ενωποίησις δηλαδή των γνωστικών πεδίων, εκλογίκευσις και ορθολογική αντιμετώπισις των ερευνητικών προβλημάτων ανεξαρτήτως συμβατικών και στεγανών κλάδων του παρελθόντος. Έχουμε πλέον μπει στην αρχιτεκτονική περίοδο της επιστήμης, πρώτα σχεδιάζουμε και μετά εκτελούμε, η άναρχη αντίληψις του "δοκιμάζουμε και ό,τι βγεί (trial and error)" αρχίζει να εγκαταλείπεται.

Το μέλλον του Εργαστηρίου Φυσικοχημείας, όπως και των υπολοίπων Εργαστηρίων του τμήματος, είναι μάλλον άδηλον και εν πολλοίς ανεξάρτητο του τί θα κάνει η Πολιτεία και τί νόμους θα βγάλει. Εξαρτάται μόνον από εμάς. Μην ξεχνάτε ότι εμείς καθορίζουμε το ποιός εισέρχεται στο Τμήμα. Θα προ-οδεύσει εάν το Τμήμα διαλέξει τον δρόμο της Αρετής (δηλ. της αξιο-κρατίας), θα καταποντισθούμε εάν διαλέξει τον δρόμο της Κακίας (δηλ. της αναξιοκρατίας).

Ευχαριστώ

Αριστείδης Μαυρίδης